فالوئرهای ایران در هوش مصنوعی، ضرورت ارتباط تنگاتنگ علمی با 2کشور - مجله پیکوشو

بنابر اهمیت حوزه هوش مصنوعی و تأثیرگذاری آن بر زندگی آینده، درصدد برآمدیم تا با دکتر مسعود اسدپور، عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران، پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی و مسئول آزمایشگاه شبکه های اجتماعی دانشگاه تهران گفتگویی داشته باشیم.

این محقق در ابتدا با ارائه نمودار هایی صندلی ایران را از لحاظ علمی و فراوری مقالات، روند انتشار مقالات پژوهشگران علوم کامپیوتر، رتبه بندی کشورهای دنیا بر اساس مقالات و ارجاعات در علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی تشریح کرد و همچنین به ارائه راهکارها و چالش ها در راستای پیشرفت و آینده هوش مصنوعی در کشور پرداخت.

متن توضیحات دکتر اسدپور، پژوهشگر ستاد علوم شناختی در زیر آمده است:

صندلی ایران از قاب هوش مصنوعی

برای تبیین صندلی هوش مصنوعی در کشور بهتر است اول به صندلی هوش مصنوعی ایران در دنیا بپردازیم. انتشار مقالات علوم کامپیوتر در خلال سالهای 2006 تا 2008 با رشد خوبی روبرو می شود و پس از آن تا سال 2016 با شیب کمی رشد می نماید یا بعضا مانند سال 2013 کاهش می یابد. حرکت بعدی علوم کامپیوتر در کشور ما از سال 2016 اتفاق می افتد و انتشار مقالات در سال 2018 به اوج خود می رسد.

شکل 1- روند انتشار مقالات پژوهشگران علوم کامپیوتر کشور

این نمودار روند انتشار مقالات پژوهشگران علوم کامپیوتر کشور را که در خلال سالهای 96 تا 2018 در ژورنالهای معتبر دنیا منتشر شده اند نشان می دهد.

شکل 2- روند انتشار مقالات پژوهشگران حوزه های مختلف علوم کامپیوتر کشور

این نمودار روند انتشار مقالات را به تفکیک حوزه های مختلف علوم کامپیوتر نشان می دهد که در ابتدای آن حوزه هوش مصنوعی است. همان گونه که از نمودار معین است از سال 2016 شیب انتشار مقالات حوزه هوش مصنوعی بیشتر شده و در سال 2018 به بالاترین رشد خود رسیده است.

براساس آمار سایت مرجع رتبه بندی ژورنالها(سایماگو) که در شکل زیر (شکل 3) آورده شده، ایران در حوزه علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی از منظر شاخص تعداد مقالات منتشر شده در ژورنالهای معتبر دنیا از سال 1996 تا 2018 حائز رتبه 15 در میان کشورهای دنیاست و بالاتر از کشورهایی همچون هلند، ترکیه، سوئد، فنلاند، سوئیس و روسیه قرار گرفته است.

بر این اساس، پژوهشگران ایرانی در خلال سال های 1996 تا 2018 حدود 10 هزار مقاله در ژورنالهای معتبر دنیا در علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی منتشر نموده اند.

شکل 3- رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی بر اساس تعداد مقالات

شکل 4- رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه هوش مصنوعی بر اساس تعداد ارجاعات

از نظر تعداد ارجاع به مقالات منتشر شده در خلال سالهای 1996 تا 2018 رتبه ایران با بیش از 73 هزار ارجاع به رتبه 22 تنزل پیدا می نماید (شکل 4). تعداد ارجاعات به نوعی کیفیت مقالات را معین می نماید. مقاله ای که در عمل مورد استفاده پژوهشگران دیگر دنیا قرار می گیرد ارجاعات بیشتری نیز کسب می نماید.

برداشت ها از محصولات بدست آمده در هوش مصنوعی

اسدپور در مورد محصولاتی که از ریشه هوش مصنوعی نشات گرفته گفت: برداشت من از محصولاتی که حاصل پژوهشهای انجام شده در حوزه هوش مصنوعی به بازار آمده و یا عملیاتی شده این است که رتبه ما نسبت به رتبه نظری کمی پایین تر است و در حقیقت مثل خیلی حوزه های دیگر در حوزه عمل می لنگیم و در عملیاتی کردن محصولات، عقب مانده تریم. معمولا محصولات برآمده از هوش مصنوعی مورد استفاده در کشور ما محصول کشورهای دیگر است و نه حاصل دسترنج خودمان.

وی ادامه داد: دلیل این عقب ماندگی هم برمی شود به زیرساختهای ضعیف فراوری محصول مانند موانع فضای کسب و کار و بویژه قوانین دست و پاگیر تاسیس شرکتها و ضعف حقوقی در ثبت مالکیت فکری و همچنین ارتباط ضعیف بین دانشگاه و صنعت.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران مطرح کرد: البته این امر در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته و سعی بر این بوده که موانع پیش روی شرکتهای دانش بنیان تا حد زیادی رفع شود. اما هنوز راه زیادی در پیش داریم.

وی با اشاره به میزان پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی در سالهای اخیر گفت: به نظرم نتیجه این فعالیتها بخصوص فعالیت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در مجموع دست به دست هم داده تا بتوانیم در سالهای اخیر کمی از این عقب ماندگی را جبران کنیم و نتیجه آن را در پیشرفت سالهای اخیر در بعضی حوزه ها منجمله هوش مصنوعی می توان دید.

شکل 5- رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی بر اساس تعداد مقالات منتشره در سال 2018

وی با اشاره به نمودار رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه هوش مصنوعی بر اساس تعداد مقالات منتشره در سال 2018 گفت: اگر در همین سایت مورد اشاره آمار مقالات سال 2018 حوزه هوش مصنوعی را نگاه کنیم رتبه ایران از منظر فراوری مقالات از رتبه 15 به 9 ارتقاء پیدا نموده و از منظر ارجاعات نیز از رتبه 22 به رتبه 13 رسیده (شکل 6) که خبر مسرت بخشی است.

شکل 6- رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی بر اساس تعداد ارجاعات سال 2018

اسدپور در ادامه با اشاره به کشورهای قوی و ضعیف در حوزه هوش مصنوعی گفت: از نظر تعداد مقالات کشورهای چین، آمریکا، هند، انگلستان، ژاپن، آلمان، فرانسه، و ایتالیا از ما جلوتر هستند. همچنین از نظر کیفیت مقالات کشورهای چین، آمریکا، هند، انگلستان، استرالیا، ایتالیا، اسپانیا، آلمان، کانادا، ژاپن، فرانسه و سنگاپور از ما بالاتر هستند.

وی مطرح کرد: ما از منظر شاخص ارجاع به مقالات از کشورهای استرالیا، اسپانیا، کانادا و سنگاپور با وجود بیشتر بودن مقالاتمان، پایین تر هستیم و این یعنی مقالات ما در کارهای علمی دیگر دنیا به نسبت مورد استفاده کمتری دارد.

عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران ادامه داد: در مقایسه با کشورهای منطقه خاورمیانه، ایران در سال 2008 نزدیک به 36 درصد مقالات علوم کامپیوتر منطقه را فراوری نموده است. اگر چه روند انتشار مقالات افزایشی بوده و همچنان ایران پیشتازی خود را در منطقه حفظ نموده اما باید توجه داشت کشورهای دیگر منطقه نیز به این حوزه توجه نموده اند و سهم درصدی ایران در سالهای پس از 2008 رو کاهش گذاشته است.

کشورهایی که ایران را در هوش مصنوعی تعقیب می نمایند

به گفته وی، باید توجه داشته باشیم که عربستان سعودی، پاکستان، ترکیه و رژیم اشغالگر قدس در حال تعقیب ایران در این حوزه هستند. عربستان سعودی از نظر تعداد ارجاعات در سال 2018 به دو قدمی ایران یعنی رتبه 15 رسیده و پاکستان نیز در رتبه 16 واقع شده است.

شکل 7- درصد مقالات منتشر شده پژوهشگران ایرانی نسبت به کل مقالات منطقه و دنیا

هوش مصنوعی علم آینده دنیاست

وی با اشاره به اهمیت هوش مصنوعی در کشور گفت: هوش مصنوعی علم آینده دنیا است. هوش مصنوعی علم روبروه با مسائل پیچیده و کاربردی با الهام از روش حل مسائل توسط انسان است. این علم به دلیل فراگیر بودن کاربردهای آن در تمام مصادیق زندگی حایز اهمیت استراتژیک است.

اسدپور خاطر نشان کرد: کشور چین برای سرآمد شدن در این علم برنامه ریزی نموده و مشاهده می شود در سالهای اخیر توانسته از آمریکا پیشی بگیرد.

مسئول آزمایشگاه شبکه های اجتماعی دانشگاه تهران با اشاره به دستاوردهای حوزه هوش مصنوعی از لحاظ فراوری محصولات گفت: دستاوردهای عملی کشور در زمینه هوش مصنوعی به چند دسته پردازش متن و زبان طبیعی، پردازش تصویر و ویدئو، پردازش صوت و گفتار، رباتیک، علوم شناختی، تحلیل داده تقسیم می شود.

پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی معاونت علمی و فناوری در مورد پردازش متن و زبان طبیعی گفت: بیشتر دستاوردهای کشور در حوزه پردازش متن به زبان فارسی، انگلیسی و بعضا زبانهایی مانند عربی، فرانسه و آلمانی بوده است(همانند مترجم اتوماتیک زبان فارسی به انگلیسی و بالعکس).

اسدپور درباره پردازش تصویر و ویدئو از دیگر شاخه های هوش مصنوعی گفت: بیشتر دستاوردهای کشور در این حوزه کارکرد مدیریت شهری داشته و در دوربینهای کنترل ترافیک و دوربین پارکینگها مورد استفاده قرار گرفته است.

عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران در مورد پردازش صوت و گفتار گفت: دستاوردهای کشور در این زمینه باعث فراوری نرم افزارهایی شده که فایلهای صوتی قرائت شده با لهجه های مختلف فارسی را به متن تبدیل می نمایند و یا بالعکس متنهای نوشته شده را به صوت تبدیل می نمایند.

وی با بیان اینکه مهمترین کاربردهای این حوزه در صنعت بخصوص خودروسازی و خط فراوری کارخانجات مختلف و همچنین کاربردهای پزشکی بوده است، مطرح کرد: همچنین شاخه علوم شناختی در هوش مصنوعی در درک کارکرد مغز انسان و نحوه پردازش اطلاعات توسط انسانها و رفتار انسان در روبروه با مسائل مختلف کاربرد دارد.

به گفته اسدپور، تحلیل داده از دیگر شاخه های هوش مصنوعی نسبت به دیگر حوزه ها وسعت زیادتری دارد و هر جا داده های کلان (داده های با حجم بالا) وجود داشته باشد ناگزیر باید توسط الگوریتم های هوشمند پردازش شود؛ داده های مالی (با کاربردهایی مانند کشف تقلب، پیش بینی بورس) گرفته تا داده های اجتماعی (همانند افکار سنجی، پیش بینی انتخابات، سنجش محبوبیت برندها)، داده های حمل و نقل (مسیریابی هوشمند)، داده های پزشکی (سیستمهای تصمیم یار پزشکی) از جمله مثالهای تحلیل داده هستند.

ضرورت تبیین سایر بخش های هوش مصنوعی در کشور

وی با اشاره به طرح هایی که در کشور بیشتر استقبال می شود، گفت: در بخش دولتی به غیر از حوزه علوم شناختی که اخیرا مورد توجه زیادی قرار گرفته و رباتیک که در مقطع خاصی مورد توجه بود بقیه بخشهای هوش مصنوعی مورد توجه چندانی قرار نگرفته و اهمیت آنها برای آینده کشور تبیین نشده است.

عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران بیان نمود: ممکن است در بعضی مقاطع با توجه به علاقه بعضی مسئولان، حوزه خاصی با کمی اقبال روبرو شده باشد (مثلا پردازش متون فارسی) اما برنامه ریزی استراتژیکی برای آن حوزه ها صورت نگرفته است. این حوزه احتیاجمند سرمایه گذاری بنیادین است که قاعدتا باید زحمت آن بیشتر بر عهده دولت بیافتد.

به گفته وی، بخش خصوصی همیشه با دید مالی و کوتاه مدت به این حوزه نگاه می نماید و طبیعی است که از سرمایه گذاری بنیادی و دراز مدت در این حوزه حذر می نماید؛ حتی اگر بخواهد توان مالی آن را ندارد.

هشدار برای پیشرفت

پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی معاونت علمی و فناوری تاکید نمود: اگر موانع تبدیل علم به محصول در کشور ما همین گونه که هست باقی بماند بعید است به آن کشورها برسیم و همیشه فاصله ما افزایش خواهد یافت.

وی با ارائه راهکارهایی در زمینه پیشرفت در حوزه علوم شناختی گفت: اولین کاری که باید در این حوزه صورت پذیرد توجه استراتژیستهای ما به این حوزه است. استراتژیستهای ما اگر هم به این حوزه توجه نموده باشند از منظر علوم شناختی و جنگهای روانی به این حوزه نگاه نموده اند نه از نظر مالی و افزایش رفاه اجتماعی. یعنی پیشرفت در این حوزه باید به یکی از راهبردهای کشور تبدیل شود.

ضرورت روشن شدن موتور محرکه در بخش هوش مصنوعی

عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران توضیح داد: اما بعد از آن باید موتور محرکه این صنعت توسط بخش خصوصی روشن شود و لازمه آن برچیدن موانع کسب و کار و رساندن فرایند ایجاد شرکتهای دانش بنیان به مرحله ای است که یک تیم بتواند همانند اکثر کشورهای دنیا زیر یک هفته فرایندهای ایجاد کسب و کار جدید را طی کند.

به گفته اسدپور، در کنار آن باید قوانین مالکیت معنوی و حق نشر هر چه سریعتر تبیین شده و اجرایی شود.

آنالیز نقاط ضعف و قوت در هوش مصنوعی

اسدپور ادامه داد: مهمترین ضعف ما در این حوزه (که شاید در حوزه های دیگر کامپیوتر نیز همین گونه باشد) عدم وجود تیمهایی است که ابزارهای پایه ای این حوزه را فراوری نموده و به صورت متن باز در اختیار دیگر تیم ها بگذارند تا آنها کار را ادامه دهند. بعنوان نمونه ابزارهای پردازش زبان انگلیسی به این دلیل روز به روز قدرتمندتر می شوند که بعضی دانشگاه ها پس از فراوری آن ابزارهای پایه کد آن را به همراه داده های مورد استفاده به صورت متن باز و البته با رعایت حق و حقوق مولفین در اختیار دیگر تیمهای دنیا قرار می دهند و تیم های دیگر نیز از این ابزارها استفاده نموده و آن را یک مرحله بهبود می دهند. این ابزارها به مرور تکمیل شده و دانش بدست آمده طی توسعه این ابزارها با هم افزایی منجر به فراوری ابزارهای بهتر و بهتر می شوند.

عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران مطرح کرد: اما در کشور ما به دلیل عدم وجود قوانین مناسب مالکیت فکری و وجود نداشتن روحیه انجام امور عام المنفعه (حداقل در حوزه علوم کامپیوتر) از مرحله فراوری ابزارهای پایه عبور ننموده ایم. فراوری ابزارهای پایه یکی از کلیدی ترین مراحل عبور از مرحله علم و رسیدن به کاربردهای عملی است.

وضعیت ایران از نظر تجهیزات در حوزه هوش مصنوعی

پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی گفت: به غیر از زمینه هایی همچون رباتیک و پزشکی، در بقیه موضوعات ابزار خاصی غیر از کامپیوتر مورد احتیاج نیست. البته به دلیل حجم اطلاعات و پردازشهای سنگین، احتیاجمند پردازنده های قوی (مانند GPU) و دیسکهای حجیم هستیم. مشکل اصلی در اینجا تحریم هاست که باعث شده دسترسی به پردازنده های قوی و دیسکهای حجیم با مشکل روبرو شوند.

وضعیت ارتباط ایران با سایر کشورها در زمینه هوش مصنوعی

اسدپور بیان نمود: ما با بعضی از کشورها به صورتهایی همچون مبادله دانشجو و همکاری اساتید و موسسات پژوهشی تعامل می کنیم. ارتباط علمی ما با خود آمریکا که از پیشرو های این حوزه است از نظر سیاسی برقرار نیست اما به صورت تحصیل دانشجویان ایرانی در دانشگاههای آمریکایی برقرار است. این دانشجویان در صورت بازگشت به کشور تجربه گرانقیمتی را به کشور منتقل می نمایند.

آینده هوش مصنوعی

پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی معاونت علمی و فناوری در پاسخ به چگونگی آینده هوش مصنوعی در ایران اضافه کرد: به نظر من آینده هوش مصنوعی در اختیار کشورهای چین، امریکا و آلمان خواهد بود و ما باید حداقل با دو کشور چین و آلمان ارتباط تنگاتنگی در این حوزه داشته باشیم.